Nguyễn Bỉnh Khiêm, lúc nhỏ có tên là Nguyễn Văn Đạt, sinh ngày 6/4/1491 âm lịch tại làng Trung An, thuộc huyện Vĩnh Lại, phủ Hạ Hồng, trấn Hải Dương (ngày nay thuộc huyện Vĩnh Bảo, Hải Phòng). Ông ra đời vào thời kỳ thịnh trị của nhà Lê sơ dưới triều đại vua Lê Thánh Tông.

Xuất thân từ một gia đình danh giá, với cha mẹ đều là những người có học thức sâu rộng, Nguyễn Bỉnh Khiêm sớm được hưởng sự giáo dục bài bản từ nhỏ. Mẹ ông - con gái út của quan tiến sĩ thượng thư bộ Hộ dưới triều Lê Thánh Tông, đặc biệt chú trọng rèn luyện cả về trí tuệ lẫn thể chất cho con trai. Nhờ đó, Nguyễn Bỉnh Khiêm không chỉ thông minh vượt trội mà còn phát triển thể chất tốt, sớm bộc lộ khả năng nói năng lưu loát từ khi chưa đầy một tuổi.

Đến năm 4 tuổi, Nguyễn Bỉnh Khiêm bắt đầu được mẹ dạy Kinh sách và thơ Nôm. Khi trưởng thành, nghe danh bảng nhãn Lương Đắc Bằng, một nhà nho lừng danh ở làng Lạch Triều, Thanh Hóa, ông quyết định tìm đến học hỏi và nhanh chóng trở thành học trò ưu tú của vị thầy nổi tiếng này. Sự xuất sắc của Nguyễn Bỉnh Khiêm được thể hiện rõ ràng đến mức Lương Đắc Bằng đã giao phó con trai mình cho ông dạy dỗ, thể hiện sự tin tưởng tuyệt đối vào tài năng và đức độ của người học trò.

Trạng nguyên ở tuổi hơn 40 và những lời tiên tri nổi tiếng

Nguyễn Bỉnh Khiêm, một trong những nhà hiền triết lỗi lạc của lịch sử Việt Nam, đã chọn con đường thi cử muộn màng, mặc dù tài năng của ông đã sớm được biết đến. Trong thời kỳ nhà Hậu Lê suy tàn, Nguyễn Bỉnh Khiêm không vội vàng tham gia khoa cử, mà quyết định không dự thi suốt sáu kỳ dưới triều Lê sơ. Ngay cả khi nhà Mạc thay thế nhà Lê vào năm 1527, ông vẫn kiên nhẫn bỏ qua hai khoa thi đầu dưới triều đại mới.

Mãi đến năm 1535, khi nhà Mạc dưới triều vua Mạc Đăng Doanh bước vào thời kỳ thịnh trị, Nguyễn Bỉnh Khiêm mới quyết định tham gia thi cử. Ở tuổi ngoài 40, ông đậu trạng nguyên và trở thành một trong những trí thức hàng đầu của triều đình. Sau khi đạt được danh hiệu cao quý, ông được bổ nhiệm vào nhiều chức vụ quan trọng, được phong tước Trình Tuyền Hầu và sau đó là Trình Quốc Công. Từ đó, dân gian gọi ông bằng danh hiệu kính trọng: Trạng Trình.

Trong gần hai thập kỷ từ năm 53 đến 73 tuổi, mặc dù không thường xuyên có mặt tại kinh đô, Nguyễn Bỉnh Khiêm vẫn được triều đình Mạc kính trọng và tin cậy. Nhà vua thường xuyên cử sứ giả đến hỏi ý kiến ông về các vấn đề quan trọng của quốc gia. Thậm chí, có những thời điểm ông được triệu về kinh đô để giúp đưa ra các quyết sách lớn. Với sự am hiểu sâu sắc về Kinh Dịch và khả năng dự đoán tương lai chính xác, Nguyễn Bỉnh Khiêm nổi danh với những lời tiên tri huyền thoại.

Sử sách ghi nhận ông là một nhà tiên tri tài ba, với những dự đoán đã trở thành hiện thực trong lịch sử Việt Nam. Ông từng khuyên nhà Mạc sau khi thất thủ tại Thăng Long, nên rút lên Cao Bằng để duy trì triều đại, và thực tế, nhà Mạc đã tồn tại thêm ba đời tại vùng này. Ông cũng khuyên Trịnh Kiểm, người sau này trở thành chúa Trịnh, hãy "giữ chùa thờ Phật được ăn oản", tức là nên tìm một người trong hoàng tộc Lê để tôn làm vua, từ đó xây dựng quyền lực dưới danh nghĩa phù trợ nhà Lê. Lời khuyên này đã giúp nhà Trịnh nắm quyền lực trong nhiều thế hệ, nhưng vẫn giữ vững danh nghĩa trung thành với nhà Lê.